اسیلوسكوپ
اشعه كاتدی یك دستگاه نمایش دهنده است. در صورتی كه دیگر دستگاههای نمایش دهنده
فقط مقدار ولتاژ یا مقادیر دیگر الكتریكی را نمایش می دهند اما اسیلوسكوپ اشعه
كاتدی قادر است مقدار، فاز، فركانس موج و روابط بین مقادیر آن ها را نمایش دهد.
خلاصه اطلاعات بسیار زیادی از نظر كمی و كیفی در مورد كارهای اندازه گیری الكترونیك
به اسیلوسكوپ داده شده است و با قسمت های متعلق به دستگاه هر اندازه گیری با ردیف
فركانس های زیاد با اسیلوسكوپ امكان پذیر است.
لامپ اشعه كاتدی در واقع یك لامپ خلاء است كه الكترون های آن از یك كاتد گرم منتشر شده و برای رساندن به سرعت كافی ابتداء شتاب داده می شوند، سپس به شكل اشعه در آمده در پایان به یك پرده نیمه شفاف پوشیده از فسفر رسانس برخورد می نماید.
منحرف شدن اشعه الكترونی به روی پرده به طور الكترواستاتیكی انجام می گیرد. انحراف الكترواستاتیكی توسط صفحات انحراف تهیه می گردند و به صورت دو وضع افقی و عمودی با زاویه قائمه نسبت به هم قرار دارند. میدان های انحراف دهنده با اعمال ولتاژ مناسب بین هر دو جفت صفحات انجام می پذیرد.
وقتی كه ولتاژهای مختلفی به طور تناوبی به دو جفت صفحات انحراف دهنده وارد می شوند اشعه الكترونی به طرف بالا و پایین و همچنین در عرض پرده به ترتیب با تغییر مقدار و قطبین ولتاژ حركت می نمایند. در لامپ اشعه كاتدی وارد نمودن سیگنال مورد نظر به صفحات Y اعمال یك ولتاژ استاندارد به صفحات X مرسوم است، به طوری كه تركیب آن ها محورهای مختصات را پدید می آورند. در تجزیه مدار الكتریكی معمولاً یك چیز در مورد تغییرات مقادیر نسبت به زمان جلب نظر می كند، بنابراین سیگنال مجهول به صفحات عمودی وارد شده و حركت عرضی (مروری) در پرده مستقیماً متناسب با زمان است و این زمان توسط صفحات افقی با استفاده از ولتاژی كه آن را ولتاژ مرور (TIME BASE) می گویند ساخته می شود.
در این صورت مقداری كه نقطه نورانی روی پرده حركت كرده مربوط به دامنه ولتاژ وارد به صفحات انحراف دهنده می باشد و این پارامتر حساسیت انحراف لامپ اشعه كاتدی نامیده می شود، آن را می توان به صورت ولتاژ(یا جریان) لازم برای حركت نقطه نورانی در فاصله مشخصی روی پرده لامپ اشعه كاتدی تعریف نمود. معمولاً حساسیت انحراف (به طور جداگانه برای هر جفت صفحات) به میلی متر بر ولت (بر میلی آمپر) بیان می شود. حساسیت انحراف از نظر مقدار مربوط به طرح اشعه كاتدی و شرایط كار آن می باشد. برای یك جفت صفحات انحراف دهنده موازی، حساسیت انحراف تقریباً با رابطه زیر به دست می آید.
كه در آن:
- B: طول صفحات انحراف
- M: فاصله وسط صفحات تا پرده
- D: فاصله بین صفحات
- پتانسیل آند دوم
معمولاً حساسیت انحراف لامپ های اشعه كاتدی از 1/0 تا 5/0 میلی متر بر ولت است
یك سو كننده ولتاژ زیاد و مرور
مسئله بسیار ویژه در اسیلوسكپ های اشعه كاتدی تهیه ولتاژ زیاد یا ولتاژ فوق العاده زیاد(E.H.T) برای تغذیه آندهای آن می باشد این ولتاژ از یك تا 20 كیلو ولت متغیر است. معمولاً این مسئله با یك سو كننده ولتاژ زیاد مشابه آنچه در شكل نشان داده شده است انجام می گیرد.
D یك سو كننده ژرمانیومی یا سلنیومی میله ای شكل می باشد، مقاومت های تا مقسم ولتاژ را
می سازد و این ولتاژهای تغذیه به الكترودهای لامپ اشعه كاتدی اعمال می گردد. مقاومت یك پتانسیومتر است كه ولتاژ وارده را برای بایاس منفی شبكه و مقاومت روشنائی برقرار می كند، مقاومت های و یك صافی را می سازد و مقاومت و خازن با هم صافی دكوپلاژ می باشند. مقاومت نیز یك پتانسیومتر برای كنترل پتانسیل آند اول برای تمركز (ROCUSE) و برای كنترل پتانسیل آند دوم به كار رفته اند. خازنهای و برای صاف كردن ضربانات استفاده شده اند. سیم پیچ L.T ترانسفورماتورـ Tr ولتاژ تغذیه گرمكن لامپ اشعه كاتدی را (كه 3/6 ولت می باشد) تهیه نماید.
طرح مدار یک یکسو کنده ولتاژزیاد
قبلاً یادآوری شده است، طرح نمایش تغییرات كمیت مجهول نسبت به زمان روی پرده لامپ اشعه كاتدی با وارد نمودن سیگنال مورد نظر به صفحات انحراف عمودی و اعمال یك ولتاژ مرور به صفحات انحراف افقی صورت می گیرد، ولتاژ مرور باید خطی باشد زیرا انحراف در جهت افقی مستقیماً با زمان متناسب است. پس نقطه نورانی توسط مرور در جهت افقی با یك سرعت ثابت كشیده می شود و این نقطه نیز به طور عمودی توسط تغییرات سیكل ولتاژ وارده منحرف می گردد. در نتیجه نقطه نورانی روی پرده شكل موج را به همان طریقی كه معمولاً به صورت ترسیمی می كشند به معرض نمایش در می آورد.
اگر دوره تناوب ولتاژ متناوب وارد به صفحات عمودی برابر با دوره تناوب مرور باشد بدیهی است كه هر دو موج در همان صفحات در همان لحظه از زمان، مرور را شروع خواهند كرد و طرح نمایش داده شده دقیقاً بر مبنای همان تصویر واقعی قرار می گیرد. چیزی كه دیده می شود شكل ساكنی خواهد بود كه می توان از آن عكس برداری نمود.
برای اینكه مرور بتواند به طور دوره ای تكرار شود باید ولتاژ مرور همانطور كه نشان داده شده است شكل موج دندانه اره ای داشته باشد. ولتاژ به طور خطی تاVmax بالا می رود و سپس سریعاً به ولتاژ شروع VST بر می گردد. بنابراین در پایان مرور عرضی پرده نقطه نورانی به سمت چپ برای مرور بعدی آماده می شود. به این عمل، برگشـــت اشعه (FLY -BACK) می گویند و زمان مربوط به آن، زمان برگشت اشعه BACK TIME ـFLY گفته می شود.
ملزومات ولتاژ مرور
- هنگام مرور به طرف جلو این ولتاژ باید خطی بوده تا مستقیماً با زمان متناسب باشد.
- زمان برگشت اشعه فقط باید كسر خیلی كوچكی از مدت زمان و مرور به طرف جلو باشد.
- این ولتاژ باید به قدر كافی قوی باشد تا مرور در تمام طول افقی پرده انجام گیرد.
مدارهای مختلفی در مولدهای مرور به كار می روند. لیكن اصول اساسی همگی آن ها یكسان است. مثلاً یك خازن به تدریج شارژ شده و سپس وقتی به یك ولتاژ معینی می رسد به طور ناگهای تخلیه می شود، در هر صورت ولتاژ دو سر خازن به طور تناوبی دائماً افزایش یكنواخت و در یك لحظه كاهش دارد.
مولد مرور ساده ای را با استفاده از یك لامپ گازی نئون نشان می دهد، خازن C از طریق منبع ولتاژ ثابت V و مقاومت متغیر R1 شارژ می گردد. ولتاژ خازنC در دو سر لامپ گازی و مقاومت R2 قرار گرفته است. وقتی ولتاژ دوسر خازن C برابر با ولتاژ شكست لامپ گازی (Vmax) می شود، شكست هدایتی لامپ گازی و تخلیه ناگهانی خازن از طریق آن طوری انجام میگیرد تا ولتاژ خازن به میزانی معادل ولتاژ تهیج لامپ تنزل یابد. در این لحظه لامپ گازی قطع كرده و عبور جریان تخلیه متوقف می شود و خازن سیكل جدید شارژ خود را شروع می كند، در نتیجه ولتاژ دو سر خازن شكل موج دندانه اره ای شبیه خط چین نشان داده شده. زمان تخلیه بایستی فقط كسری از زمان شارژ كه با حاصل ضرب RICI (ثابت زمانی) تعیین می شود باشد.
مدار مرور تشریح شده در فوق كمتر برای تولید مرور نقطه نورانی در مدار افقی پرده اسیلوسكوپ به كار می رود، از این رو از مولد مرور به كمك لامپ تیراترون استفاده می شود. در این مولد مرور تا مادامی كه ولتاژ خازن پایین تر از ولتاژ شكست لامپ است آند تیراترون جریان خیلی كمی می كشد، وقتی ولتاژ خازن به مقدار ولتاژ شكست می رسد ناگهان هدایت تیراترون شكسته شده و خازن سریعاً در لامپ تخلیه می كند و جریان هدایتی مدار به حداكثر می رسد، ولتاژ خازن تقریباً به طور آنی به ولتاژ تهیج لامپ تنزل می یابد، ولتاژی كه به خازن اجازه تخلیه می دهد توسط پتانسیونر R وRO مقاومت محدود كننده جریان شبكه لامپ قابل تنظیم است. بنابراین دامنه ولتاژ دندانه اره ای می تواند با آن تنظیم شود، مقاومت Rlim محدود كننده جریان آند لامپ می باشد.
نحوه مروری كه در بالا اشاره شده است یكی مرور ثابتی در پرده لامپ اشعه كاتدی به وجود می آورد و فركانس ولتاژ مرور فقط برابر یا چند برابر فركانس سیگنال ورودی می باشد، در وضعیت های دیگری كه فركانس یك كم تغییر می كند مرور"دوندگی" و یا تبدیل به لكه روشنی روی پرده خواهد شد.
حال كه مولد مرور نمی تواند عملاً ثبات كافی را تأمین نماید ونمی تواند دقیقاً در زمان درستی مرور را شروع كند، نمی توان انتظار داشت فركانس سیگنال تحت نمایش كاملاً ثابت باشد. بنابراین احتیاج به سنكرون یا همزمانی بین مرور اسیلوسكپ و سیگنال ورودی می باشد، به طریقه معمولی با رساندن قسمتی از سیگنال ورودی به مولد مرور كه به آن همزمانی داخلی گفته می شود همزمانی نمایش تأمین می گردد.
محدودیت استفاده لامپ های خلاء زیاد را در مولد مرور لازم می سازد.
چنین مولد مروری با استفاده از مولتی ویبراتور با كوپلاژ كاتد در شكل نشان داده شده است. فید بك مدار توسط مقاومت مشترك واقع در كاتد دو لامپ تهیه می شود. مقاومت R5 بار آند است. فركانس ولتاژ دندانه اره ای با شبكه C1 R3 R4 تعیین می گردد. كنترل فركانس با R4 فراهم شده است. ردیف فركانس با تعویض خازن های C1 و C2 به دست می آید . دامنه ولتاژ دندانه اره ای با مقاومت R6 تنظیم می شود.
اسیلوسكوپ كامل
علاوه بر لامپ كاتدی (CRT) و قسمت های تشریح شده در بخش قبلی، كار عادی اسیلوسكپ اشعه كاتدی مستلزم اجزاء كمكی معینی است، عمل متقابل بین اجزاء با لامپ اشعه كاتدی خواهد شد. برای اینكه نقطه نورانی به قدر كافی روی پرده لامپ اشعه كاتدی انحراف داشته باشد بایستی به صفحات انحراف پتانسیل های چندین ده یا چند صد ولت وارد شود، با اینكه ممكن است سیگنال های مخصوص وروردی اسیلوسكپ ولتاژ كم داشته باشد، وظیفه تولید ولتاژ كافی برای انحراف توسط افقی (X-) و تقویت كننده عمودی (Y-) انجام می گیرد.
مقدار صحیح تقویت توسط تقویت كنند افقی با پتانسیومتر R2 انتخاب می شود. این موضوع در تقویت كننده عمودی با پتانسیومتر دیگری یعنیR1صورت می گیرد، تا پهنا و ارتفاع نمایش پرده به طور رضایت بخشی قابل كنترل باشد.
در مولد مرور تیراترون سیگنال همزمانی با پالس سنكرون Vsync، از طریق تقویت كننده عمودی به صورت یك پالس مثبت به شبكه می رسد و این پالس سبب هدایت تیراترون در لحظه صحیح هر سیكل می گردد، به طوری كه ولتاژ سیگنال ورودی از لحظه ای كه سیكل خود را آغاز می كند شروع مرور نقطه نورانی روی پرده لامپ اشعه كاتدی در همان لحظه خواهد بود. اگر لازم باشد نقطه نورانی دو بار پرده را مرور می كنددو سیكل نمایش داده خواهد شد و پالس همزمانی در هر ثانیه یك بار اعمال می گردد. پالس های همزمانی به جای قسمتی از سیگنال ورودی ممكن است از یك مدار خارجی به دست آید. این مدار همزمانی خارجی (external sync) گفته می شود و نحوه كار آن به همان صورت همزمانی داخلی است.
بیشتر اسیولسكپ ها پیش بینی هایی برای اتصال مستقیم ولتاژ ورودی به صفحات انحراف دهنده و به جای تقویت كننده های ورودی دارند. این موضوع مخصوصاً انجام شده تا اینكه سیگنال های با فركانس بیشتر از پهنای باند تقویت كننده عمودی قابل نمایش باشند.
مولد مرورTB با اعمال پالس سنكرون از
الف) منبع داخلی
ب) برق 50 سیكل شبكه
پ) یك منبع خارجی توسط قرار دادن كلید سنكرون (SYNC.SWITCH) اسیلوسكوپ روی هر یك از آن ها هماهنگ یا همزمان می شود. مقدار شدت پالس همزمانی یا سنكرون می تواند با پتانسیومترR5كنترل گردد.
تقویت كننده های به كار رفته در اسیلوسكوپ بایستی دارای باند پهن مختلف با پاسخ فركانس خطی باشند تا اینكه شكل موج های بدون اعوجاجی در روی پرده لامپ اشعه كاتدی به دست آید.
یكی از تقویت كننده های باند پهن مناسب برای اسیلوسكپ در شكل (9-7) نشان داده شده است. این تقویت كننده یك تقویت كننده كوپلاژ R5با استفاده از لامپ پنتود با شیب زیاد و باند پهن می باشد. سیم پیچ فركانس رادیویی RFC به صورت سری با مقاومت بار R4 آند برای گسترش پهنای باند در جهت فركانس های بالاتر اتصال یافته است. برای فركانس های پایین تر این موضوع توسط شبكه C5 R5 واقع در آند انجام می گیرد.
ولتاژ وارده به تقویت كننده عمودی با پتانسیومتر ورودیR1 كنترل می شود وامپدانس ورودی اسیلوسكپ را تعیین می كند. این امپدانس كمتر از 500 كیلو اهم نیست. اگر امپدانس ورودی اسیلوسكپ زیاد باشد تقویت كننده جریانی نمی كشد وبرای این منظور یك شبكه بایاس سرخود متشكل از R2C2 در مدار كاتد قرار داده شده است. تقویت كننده دارای تقویت بدون اعوجاجی با ردیف فركانس 50ـ30 سیكل تا 30ـ10 كیلو سیكل و بهره ای در حدود 100 است، برای پهنای باند بیشتر از مقدار یاد شده بهره تقویت كاهش می یابد.
تقویت كننده های كوپلاژ RC مورد استفاده در اسیلوسكپ های موجود پهنای باندی از 50 سیكل تا 20 مگا سیكل دارند. تقویت كننده های لامپ T.W.T در دستگاه های اندازه گیری مخصوص تا پهنای باند چند صد مگا سیكل به كار می روند.
اسیلوسكپ اشعه كاتدی
C1-1 (30-70)
یكی از متداول ترین اسیلوسكپ های اسیلوسكپC1-1 می باشد. در این اسیلوسكپ از یك لامپ اشعه كاتدی با پرده 125 میلی متری استفاده شده است. حساسیب انحراف عمودی آن 25/0 سانتی متر بر میلی ولت و حساسیت انحراف افقی آن 5/4 سانتی متر بر میلی ولت می باشد. بهره تقویت كننده عمودی 1800 و بهره تقویت كننده افقی آن 35 است.
امپدانس ورودی تقویت كننده عمودی 2 مگا اهم و كاپاسیتانس آن 30 پیكوفاراد است. ردیف های فركانس مولد مرور با نوسان آزاد 7ـ2، 30ـ7، 130ـ30، 500ـ130 سیكل و 2ـ5/0، 7ـ2، 25ـ7 و 50 ـ 25 كیلو سیكل است.
تضعیف كننده پله ای ورودی با مقاومت و خازن ساخته شده است و با كلید انتخاب تضعیف 0، 20 و 40 دسی بل را تهیه می كند.
سیگنال ورودی از طریق تضعیف كننده ابتداء به تقویت كننده عمودی وارد می شود و از آنجا به تقویت كننده پوش ـ پول خروجی و سپس به صفحات انحراف عمودی لامپ اشعه كاتدی می رود.
مولد مرور به كار رفته در اسیلوسكپ C1-1 از لامپ تیراترون ساخته شده است. بانده های مختلف فركانس مولد مرور با تعویض خازن انجام می گیرد. فركانس مرور در هر باند فركانس می تواندبا یك پتانسیومتر اصلی كنترل شود.
تقویت كننده عمودی می تواند با محل شكل موج تحت نمایش (همزمانی داخلی)، و یا از طریق برق متناوب 50 سیكل (همزمان با برق) و یا از طریق یكی منبع خارجی (همزمانی خارجی) همزمان شود، همزمانی مختلف را می توان با كلید سنكرون انتخاب نمود.
ولتاژ مرور به تقویت كننده افقی و سپس به تقویت كننده پوش ـ پول خروجی آن می رود. با تغییر ولتاژهای تحریك لامپ های پوش ـ پول محل نقطه نورانی در طول محور افقی (كنترل تغییر مكان عمودی) نیز تغییر نماید.